Vragen en antwoorden over de sterftecijfers

Dit is een uitleg van het begrip oversterfte. Recente cijfers over de sterfte zijn te vinden in de reeks Sterfte per week.

Wat is oversterfte?

Oversterfte is een tijdelijke, bijzondere stijging van het aantal overledenen die samenvalt met een bijzondere gebeurtenis, zoals een griepepidemie, hittegolf of corona-epidemie. Maar wanneer is er sprake van een bijzondere stijging? Het aantal sterfgevallen schommelt namelijk altijd wel wat van week tot week. Om te weten te komen of er meer aan de hand is dan de gebruikelijke schommelingen kijkt het CBS naar de verwachte sterfte. Die verwachte sterfte rekenen we uit door te kijken naar de sterfte in diezelfde periode in het verleden. Daarbij houden we ook rekening met het feit dat de bevolking continu verandert: er komen immigranten bij (die relatief jong zijn), we vergrijzen en we worden steeds ouder. We gebruiken daarvoor de prognoses die het CBS jaarlijks maakt. Deze prognoses geven namelijk de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkelingen van de bevolking en de sterfte.

[video: https://www.cbs.nl/nl-nl/video/ee9e6c2be0004004b2f36e741ef78553]

Hoe wordt de oversterfte berekend?

Kijk bijvoorbeeld naar week 14 van 2020. Toen stierven er in totaal 5 084 mensen. Om te weten of dat meer of minder is dan we zouden verwachten, kijken we naar de gemiddelde sterfte tussen 2015 en 2019 in de weken 11 tot en met 17. We kijken naar een langere periode om te voorkomen dat heel grote schommelingen in de sterfte, door griepgolven of extreme kou of hitte, te zwaar meewegen. In de jaren 2015 tot en met 2019 overleden in week 11 tot en met 17 gemiddeld 2 954 mensen per week. Als we die, aan de hand van de prognose, corrigeren voor de meest waarschijnlijke ontwikkelingen in de bevolking en de sterfte, dan komt de verwachte sterfte voor week 14 van 2020 uit op 3 024 overledenen. Met ruim 5 duizend overledenen was de sterfte in week 14 van 2020 dus hoger dan verwacht. We spreken dan van een oversterfte van 2 060 (5 084 min 3 024).

Kan die hoge sterfte geen toeval zijn?

Om erachter te komen of de hogere sterfte geen toeval is, kijken we naar hoe de sterfte gewoonlijk schommelt, en berekenen we daarmee een boven- en een ondergrens van het verwachte sterftecijfer. Deze grenzen geven aan waarbinnen de sterfte normaal gesproken schommelt. Alleen als de sterfte hoger is dan die bovengrens of lager dan de ondergrens van de verwachte sterfte spreken we van een bijzondere ontwikkeling. En dat is voor week 14 van 2020, op de piek van de eerste coronagolf, duidelijk het geval (zie figuur 1). De hoge sterfte in die week was dus geen toeval.

Stierven er in 2020 meer mensen dan verwacht?

Sinds het uitbreken van de corona-epidemie bericht het CBS iedere week hoeveel mensen zijn overleden en of er oversterfte is. We laten zien wat de verwachte sterfte is voor die week, wat de onder- en de bovengrens is, en hoeveel mensen in die week zijn gestorven. De oversterfte in de eerste golf van de corona-epidemie, die duurde van week 11 tot en met week 19, en ook die in de tweede golf, vanaf week 39, zijn goed te zien. Ook in de zomer, tijdens een hittegolf, was er twee weken oversterfte (zie figuur 2).  

De eerste golf van oversterfte door corona duurde van week 11 tot en met 19 met een piek in week 14. In totaal overleden er in deze weken bijna 36 duizend mensen terwijl je er 27 duizend zou verwachten. Dat is een oversterfte van bijna 9 duizend binnen 9 weken (zie figuur 3).

De tweede golf begon in week 39 en is nog niet afgelopen. Tot en met week 52 van 2020 zou je verwachten dat er ruim 41 duizend mensen zouden overlijden. Tot nu toe zijn het er 48 duizend. Dat is een oversterfte van 6,7 duizend mensen (zie figuur 4).

Dus de oversterfte in 2020 was 15,7 duizend?

Nee. De oversterfte in heel 2020 is het aantal overledenen min de verwachte sterfte voor alle weken in 2020. Tot en met week 52 van 2020 waren dat een 13,6 duizend mensen die meer overleden dan verwacht. Dat verschil is dus iets kleiner dan de oversterfte van de eerste en tweede golf bij elkaar opgeteld (15,7 duizend). Dat komt doordat in de eerste weken van het jaar en tussen de eerste en de tweede golf juist iets minder mensen overleden dan verwacht (zie figuur 5).

Komt die oversterfte helemaal door corona?

Volgens het CBS zijn er meer coronadoden dan volgens het RIVM. Hoe kan dat?

Dat de cijfers van het CBS en het RIVM niet gelijk zijn kan verschillende oorzaken hebben komen. Ten eerste kunnen er overledenen zijn bij wie de arts op basis van het klinisch beeld COVID-19 aangaf als doodsoorzaak zonder dat dit door een laboratoriumtest is bevestigd. Er waren bijvoorbeeld longfoto’s gemaakt. Die overledenen ontbreken dan in de RIVM-cijfers maar komen wel voor in de CBS-gegevens. Ten tweede, overledenen bij wie COVID-19 was vastgesteld (ook met een positieve laboratoriumtest) zijn mogelijk niet (direct) gemeld bij de GGD en ontbreken daardoor in de cijfers van het RIVM. Zowel de gemelde COVID-19 sterfte aan het RIVM als de CBS-gegevens over eerdere perioden kunnen nog veranderen door nagekomen meldingen.

Zijn het niet gewoon vooral ouderen en zieken die overlijden?

De oversterfte is inderdaad hoog onder ouderen. Tot en met week 52 van 2020 was de oversterfte bij 65- tot 80-jarigen 11 procent (zie figuur 7). Dat betekent dat de sterfte voor deze groep 11 procent hoger lag dan je zou verwachten. Bij 80-plussers was de oversterfte met 9 procent vrijwel even hoog. Maar ook bij  mensen jonger dan 65 jaar was er oversterfte; tot aan week 52 was die 4 procent. Dat lijkt misschien niet veel, maar het zijn wel ruim 750 meer overledenen onder de 65 jaar dan verwacht.

Met een griepepidemie overlijden toch ook vooral ouderen?

Het klopt dat met een griepepidemie veel ouderen en met name veel 80-plussers overlijden. Tijdens de griepepidemie in de winter van 2017/’18 overleden ruim 9 duizend mensen meer dan verwacht. Dat waren er net zo veel als tijdens de eerste coronagolf. Een belangrijk verschil is dat er tijdens de griepepidemie vrijwel alleen oversterfte was bij 80-plussers, en tijdens de corona-epidemie ook bij jongere leeftijden. Daarin verschilt de sterfte tijdens deze corona-epidemie dus echt van een griepepidemie. Onder mensen jonger dan 65 was tijdens de griepepidemie namelijk helemaal geen oversterfte.

Als je kijkt naar mensen die kwetsbaarder zijn, zoals verpleeghuisbewoners en andere gebruikers van langdurige zorg, zoals gehandicaptenzorg, dan is duidelijk dat in 2020 de oversterfte daar hoog was. Maar mensen die zulke zorg niet nodig hebben blijven niet buiten schot. Want ook in de rest van de bevolking stierven duidelijk meer mensen tijdens de twee coronagolven dan je zou verwachten in een normaal jaar (zie figuur 8).

Overlijden ernstig zieke mensen dan niet aan corona in plaats van kanker of hart- en vaatziekten?

Daar lijkt het tot nu toe niet op. Op basis van de cijfers over doodsoorzaken tot en met oktober 2020 blijkt dat er net zoveel mensen overleden aan bijvoorbeeld kanker, hart- en vaatziekten en ziekten van het zenuwstelsel (zoals dementie) als in dezelfde periode in 2019. Alleen het aantal mensen dat overleed aan ziekten van het ademhalingsstelsel, bijvoorbeeld door longontstekingen en chronische longaandoeningen, nam af (zie figuur 9).